Tengezar Marînî
Ji bo em bikaribin pirsan biafirînin, pêdiviye em hişmendiya xwe têxin bin barê lixwevegeranê.
Vê carê bi felsefa civakî re û yek ji wan profesorên Fîlosof ên jin (Hanah Arendt
Teoriyên felsfa Civakî yên Hannah Arendt
Hannah Arendt (1906-1975) teorîzan û fîlozofeke siyasî ya bibandor bû, ku bi şiroveyên xwe yên li dor totalîtarîzmê, hêz û tevgera mirovî tê naskirin. Ramanên wê têkiliiya bihêz di navbera jiyana siyasî û hebûna mirovan de diyar dikin. Li vir çend teoriyên wan ên navendî hene:
- Totalîtarîzm
Di pirtûka wê de „Elmente und Ursprünge Totaler Herschaft= Eements and Origins of Total Domination= Regez ên ramanên desthilata tundrew/giştî” (1951) de, Arendt rejîmên totalîter ên wekî Nasyonal Sosyalîzm û Stalînîzmê dinirxîne. Wê diyar dike, ka çawa pergalên bi vî rengî azadiya takekesî û jiyana giştî tepeser dikin û destnîşan dike ku totalîtarîzm nûnertiya rastiyeke siyasî ya nû dike. Ew êrîşî nasname û hebûna mirovan dike. şirovekirina Hannah Arendt ya li dor totalîtarîzmê hişyariyeke hişk e, li ser metirsiyên ji ber tepeserkirina azadiya takekesî û afirandina îdeolojiya yekgirtî peyda dibin. Xebata wê têkildar dimîne ji ber ku ew mekanîzm û bandorên desthilatdariya totalîter eşkere dike û me han dide, ku em di civaka xwe de prensîbên azadî, pirrengî û berpirsiyariyê biparêzin. Teoriyên Arendt alîkariya me dikin, ku em giringiya parastina dengên takekesî û bi awayekî aktîf beşdarî jiyana siyasî ji bo parastina demokrasî û mafên mirovan têbigihin.
- Banalîteya/Sadebûna xerabiyê
Di “Eichmann li Orşelîmê” (1963) de wê têgîna “banalîteya xirabiyê” çêkir. Arendt nîşan dide ku xerabî ne tenê ji îdeolojiya fanatîk, di heman demê de ji normalbûna tirsnak û nekarîbûna biryarên exlaqî jî encam dide. Meseleya Adolf Eichmann diyar dike ku çawa mirovên di avahiyên burokratîk de dikarin berpirsiyariya xwe ya exlaqî paşguh bixin. “sadebûna/savabûna xerabiyê” têgehekî kûr e, me han dide, ku em li ser xwezaya xirabiyê û şert û mercên mirov tê de dikarin kiryarên nerewiştî sawêr bibin. Analîza Arendt ya li ser Eichmann nîşan dide ku xirabî ne her gav ji îdeolojiya fanatîk an jî baweriyên tund dernakeve, lê di heman demê de ji kêmbûna şokê/tirsê ya ramana rexneyî û ramana exlaqî jî derdikeve. Ev ji bo civakê hişyariyeke giring e, ku di pêkhateyên tevlîhev ên civakî û siyasî de li ser berpirsiyariya taqekesane were rawestan.
- Giştî û taybet
Arendt di navbera qada gelemperî û taybet de cudahiyê dike. Di “Man in Political Thought= Mirov di hizirkirina siyasî de” (1958) de, ew giringiya cîhê giştî ji bo kiryarên siyasî yên ku nasname û civakê çêdike radixe ber çavan. Ji aliyê din ve taybetmendî cîhê nêzîkbûn û têkiliyên mirovane ye. Cûdahiya Hannah Arendt di navbera qada gelemperî û taybet de ji bo têgihîştina felsefeya wê ya siyasî pir giring e. Cihê giştî cihê çalakiya siyasî, nasname û civakê ye, lê qada taybet jî nêzîkbûn û têkiliyên kesane pêşkêş dike. Her du herêm bi hev ve girêdayî ne û bandorê li hev dikin. Banga Arendt ya ji bo beşdarbûna aktîf di jiyana giştî de peyameke giring e ji bo bihêzkirina demokrasiyê û tekezkirina berpirsiyariya ji bo berjewendiya hevpar.
- Azadî û çalakî
Ji bo Arendt azadî ji nebûna zorê wêdetir e; ew şiyana tevger û biryaran e. Di Rewşa Mirovan (1958) de, ew kiryarê wekî çalakiyeke mirovî ya navendî, ya ku nasname û xwe-pênasînê pêk tîne û civakên siyasî pêk tîne, binav dike. Ji bo Hannah Arendt, azadî pêvajoyeke çalak, dînamîk e, ku çalakî û danûstendina bi kesên din re vedihewîne. Wê evê yekê ji bo nasname, xwegihandin û afirandina civakeke zindî bingeh dibîne. Nêrînên wê yên li ser azadiyê bang li me dike, ku em li hember kiryarên xwe berpirsyar bin û bi awayekî aktîf, çalak beşdarî jiyana siyasî bibin, da ku azadiya xwe û azadiya mirov ên din bi pêş bixin.
- Pirrengî û civak
Arendt balê dikişîne ser girîngiya pirrengiyê – cihêrengiya serpêhatiyên mirovan – ji bo jiyana siyasî. Ew amaje dike ku civakeke siyasî ya jîndar divê ji dengên cihêreng pêk were da ku civakek demokratîk, tê de delîveya diyalog û çalakiya kolektîf bi pêş bikeve. Girîngiya Hannah Arendt ya li ser pirrengiyê banga beşdariya çalak a jiyana siyasî û naskirina cihêrengiya ezmûna mirovahî wekî hêza civakê ye. Pirrbûn ne tenê taybetmendiya demokrasiyê ye, di heman demê de ji bo jiyankirin û pêşkeftina civakeke jîndar û dînamîk mercekî pêdivî ye. Bi rêya diyalog û çalakiyên kolektîf/ bikomel mirov dikarin nakokiyên xwe derbas bikin û ji bo paşerojeke baştir pêk ve bijîn û bixebitin.
- Siyasî û mirovahî
Arendt polîtîkayê bi qadên din ên jiyanê ve girêdide. Ew ji bo nêrînek rexneyî li pirsên bingehîn ên jiyana siyasî û xwezaya mirovî vedixwîne. Arendt banga vekolîneke kûr a têkiliya di navbera siyasî û mirovahî de dike. Ew me han dide, ku em struktur û biryarên siyasî di çarçoveya ezmûna mirovahiyê de binirxînin û encamên exlaqî yên çalakiyan binirxînin. Ev dibe sedema têgihiştineke berfirehtir a siyasetê, a li ser cihêrengiya ezmûnên mirovahî û berpirsiyariya mirovane radiweste.
Encam:
şirovekirina Hannah Arendt ya li ser totalîtarîzmê hişyariyek hişk li ser xetereyên tepisandina azadiyên takekesî û afirandina îdeolojiyên yekparêz dide. Encamên wan têkildar in ji ber ku ew ronahiyê didin mekanîzmayên desthilatdariya totalîter û me ber bi wê hindê ve dikişîne, ku em nirxên azadî, pirrengî û berpirsiyariyê biparêzin. Arendt tekezî li ser pêwîstiya parastina dengên takekesî û beşdariya çalak di bûyerên siyasî de ji bo parastina demokrasî û mafên mirovan dike.
Têgeha “Sadehiya xirabiyê” bertekiya li ser xwezaya xirabiyê xweş dike. Analîza wê ya li sermehkemekirina Eichmann nîşan dide, ku kiryarên bêexlaqî ne tenê ji baweriyên tund, lê pir caran ji kêmbûna ramana rexneyî têne encamdan. Ev feraset berpirsiyariya takekesî di pêkhateyên civakî yên tevlihev de vedixwîne.
Cûdahiya Arendt di navbera qada gelemperî û taybet de ji bo ramana wê ya siyasî navendî ye. cihê giştî yê çalakiya siyasî û civakê ye, lê qada taybet nêzîkbûnê pêş dixe. Ev herdû cih bi hev ve girêdayî ne û bandorê li hev dikin. Banga wê ya ji bo tevlêbûna çalak a jiyana gel, demokrasiyê û hişmendiya li ser berjewendiya hevpar xurt dike. Di berhemên Arendt de teqeziya li ser pirrengiyê bangek e ku bi awayekî aktîf jiyana siyasî bi reng dike û cihêrengiya tecrubeyên mirovî dinirxîne. Pirrbûn ne tenê taybetmendiya demokrasiyê ye, di heman demê de ji bo jiyana civakeke dînamîk jî giring e. Bi guftûgo û çalakiyên hevbeş, cudahî dikarin bên derbaskirin û pêşerojeke baştir bê afirandin.
Bi tevayî, felsefeya siyasî ya Arendt banga lêpirsîna rexneyî ya bihevrejiyana mirovan û berpirsiyariya takekesî dike. Teoriyên wê îro jî têkildar in, nemaze di rewşên kêşeyan de. Ew me ber bi wê qonaxê ve dibe, ku em strukturên siyasî di çarçoweya ezmûnên mirovî de bihesibînin û li ser encamên exlaqî yên çalakiyan hizir bikin. Ev dibe sedema têgihiştineke berfirehtir a siyasetê ku li ser cihêrengî û berpirsiyariya kesane radiweste.
