KURD JI KU HATIN ( 8 )

Zahra
Ramadan

MÎTANÎ (BZ1500-1250)
MÎTANIYA-METÎNA, MARANÎ-MARÎN
Li Kurdistanê gelek caran li gorî erd û çand û kevnetora wan nav li xelkê wê
hatine danîn . Navekî Mîtanniyan hatiye danîn” MARANΔ ye. 
Maneya vî navî mêranî, mêrxasî, egîdî, xelkê jîr û leheng e. Balkêşe ku gelek
eşîr û Mîtanî lê jiyane hê jî navên dişibe vî li dar in .Li Mardîn, Amed,
Şirnex û şingara ku Mîtanî lê Zal bûn , gelek navên wek vana hene . Wek ,
Çiyayê Metîna, Şûnawarê Marinê , eşîra Metîna hêjî li Kurdistanê têne bikaranîn
.
Navekî dî jî ( Metînê)ye.Tê texmînkirin ku navlêkurin kevintir e”Metînan” navê devereke çiyayî başûrrojavayê Şirnexê Zaxo de ye .Gelek bermahiyên Mîtaniyan li vê derê bi dest ketine. Keleya Mîtanî ku li devera Metînê ya li perê Dîjleyê jî weke şunmayiyeke Mîtaniyan hê jî hebûna xwe diparêze. Navekî di jî “eşîra Metîba”ye. Ev eşîr li Dêrika çiyayê Mazî ya Mardînê û çiyayê Qerejdaxê bi cî û war e. Her wiha sî km li bakurê Nisêbînê gundê”Marînî” heye .Mîmarî û avedaniya vî gundî ligel hemû şewitandinan jî hê hejayî dîtinê ye .Her wiha li Marînê gelek şikeft hene. Ev gundê li bintara çiyayê Bagokê li devera ku deşta Mezopotamya bi dawî dibe, bi xanaşikeftên bêhmpa ji gundekî pirtir dişibe dêzeşareke kevnar. Herêma Tur-Abdîn ku bi rez û baxên xwe dixulxuke dikeve pişt vî kevnewarê ku weke dergeheke Mezopotamyayê ye .
Koka Peyva Mîtanî bi Hurrîkî ye . Xuyaye piraniya endamên vê împaratoryayê bi Hurrîkî di axivin. Navên xanedanê bi Aryenkî ne .Navên Mîtanî yên wek Tuşratta, Artatam a , Şattîwaza û Şaûka navên heyama kevin a Aryenî ne û bi awayê etîmolojîk nêzîkî Sanskrîtkiya Vedîk a Hindîstanê ye .
Weke tê xuyanê di piranî navên qralê Mîtanî de peyva” Şat” berçav dibe. Şatir di kurdiya kevin de sîte an jî rêveberê bajêr e.”Şat” a ku tê maneya bajêr, di zimanê Aryenî de Şar-Şahir, Bajar hebûna xwe diparêze. Şat versiyona Wana ya herî kevin e. Ev ji aliyê dîrokzanan ve tê peyitandin. Her wiha peyva “Şah” (qral)jî ji Şatê dariştiye. Peyva dîtir a di a di navê qralan de berceste dibe”Arta” te. Ev peyv jî hem di kurdî de hem jî di zimanê dîtir ên Aryenî de bi wateya “eslî”,”rast,”heq”de tê bikaranîn. 
Navenda ku Mîtanî lê ava bûne:heremên Amed, Riha ,Mêrdîn, Şirnex, Şingarê.
Deverên lê belav bûne:Rojava Alalala, Çiyayên Amanosê û Deryaspî, Filîstîn, tixûbê Misrê, Rojhelt Çiyayên Zagrosê ,bakur Xarpêt, Meletî başûr Suûrye, Mûsil û Kerkûk.
Paytext : Hurrîkî, di kar û barê fermî bi piranî Akadkî bi kar aniye. 
Civakeke gundewar e û çandinî kiriye. Hûner û hiquqa wan li pêş bû .(hiquqa Babîlê lê serdest bû).Barî hemû civakan hesin bi kar aniye. (Serdema xwe de hesnkarî ber destê wan bû ). Mîtanî ji nîjada Aryenî ye û berdewama Hurriyan in. Gutî, Lulû, Kasîtî, Urartu, û Naîrî pismamên wan in .Navên dîtir ên Mîtaniyan: Maranî( Mêranî/ Mirxasî,Hanîgalbat, Subarto, Nahrî(xelkê avî)
Bo dewlemediyê :de asta Misir, Hîtît û Akadê de ne. Di pîşeya rahêna hespan, tevnerêsî, bikaranîna hespên taxokî yên şer de jêhatî ne .Keçên xwe dane seryan Misrê û bi riyan van pirensesan zewacên siyasî kirine. Pirenses Nefertîtî û Nefertarî bo nimûne li ber çav in . Peymana Qadeşê bi serê Xwedayên Mîtanî Sûnd hatiye xwarin ku di navbera Hitît , Misir û Mîtaniyan de hatiye betsin. BZ di Sala 1352 de encama bêbextiya navxweyî welatê Mîtanî du parçe dibe, li bakur wek welatê Hurî, li başûr jî wek Mîtanî têne binavkirin. Paytexta xwe ji Waşûkaniyê digûhêze Taîdeya nêzî Mardînê. BZ di Sala 1249ê de Hatît-Asur tifaqê dikin û dawî li serdestiya Mîtaniyan tînin.
 

شارك المقال :

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

اقرأ أيضاً ...

Salih Cefer



Qedexebûna zimanê kurdî bi salên dirêj bû sedema paşketina hemû cûreyên wêjeya kurdî û bi taybetî jî ya zaravayê kurmancî.
Tevî ku di van salên dawî de li gelek alîyên Kurdistnê rewşa wêjeya kurdî (kurmancî) bi pêşve çûye jî, lê hîn pêwîstîya bi pêşveçûnên bêtir heye.
Kanîyên pêveçûnê pirin, yek ji wan…

Ebdûlazîz Qasim

 

Ji demê hatina Ehmed El-Şerih li ser desthilata Sûriyê, piştî hilweşîna rejîma Esed di 8ê çileya sala borî de û heta îro, bi carekî rewş û rastiya Sûriyê ya civakî, cugrafî, siyasî, etnîkî û olî tê paşguh xistin, bi taybetî hebûna gelê Kurd bi carekî tê paşguh xistin, her bigire…

Amadekirin û kurmacîkirina tekstên stiranan: Ednan Bedreddin

 

Mezher Xaliqî yek ji navdartirîn hunermendn kurd ên sedsala bîstan e. Ew di sala 1938 an de weke zarokê malbateka kurd a oldar li Sune (Sanandaj) hatiye jiyanê. Behremndiya Xaliqî di warên goranîgotin û werzişê de ji salên dibistana seretayî ve derketine pêş. Her di…

Ebdûlazîz Qasim

Di dîroka navçeyê de, hîç erdnîgariyek bi navê Tirkiyê nîne, û deweta Tirkiya li ser sextkariya dîrokê û talankirin, qirkirina Kurd, Ermen û Yonaniyan û herwiha li ser dagîrkirina beşeke mezin ji xaka kurdistan, Yonanîstan, Qubirstan û Ermenistanê hatiye avakirin.

Projeyên Tirkan her ji destpêka xwe ve û heta…