TÊBÎNÎ

Bêguman , babeta herî giring û herî aloz di zimanê Kurdî de babeta ” kar ” ( verb)e . Bi helkeftina roja navnetewî , ya ” Zimanê Dayikê ” (21)ê Reşemehê – em ê çend  xelekên peyapey derbarî babeta ” kar ” belav bikin .
Hêviya min ji we xwendevanên rêzdar herî ew e , ku hûn sirinc û nêrînên xwe yên rêzimanî , derbarî mijarên belavkirî berçav bikin .
Ji nuha ve spas ….!

……………………………………………………………….
Xekeka (1)ê
KAR
Danasîn :
Kar bêjeyeke guhêrbar e ( tê guhertin ) , serbixwe û watedar e , rûdanekê yan bizavekê di demeke destnîşankirî de berçav dike .
Wek : – Zîn çûye zanîngehê
– Şêrko nameyê dinivîse
– Ez ê vê pirtûkê bidim te .
Diyar e , ku her bêjeyeke binxêzkirî, di van mînakên jorîn de bûyerekê yan bizavekê di demeke nîşankirî de bi xwe ve digire :
– Zîn çûye…..( bizava çûnê di dema borî de )
– Şêrko dinivîse ( bûyera nivîsînê di dema nuha de)
– Ez ê bidim ( bûyerê danê di dema paşê de ) .
Dêmek , Kar ew bêje ye , ya ku têgeha rûdan û demê , bi hev re dide .
Bi vê danasînê , jêderên ( raderên ) Karan , wek ( çûn , hatin , xwendin , nivîsîn… ) ne kar in , çiku bûyer di wan de heye , lê dem nehatiye nîşankirin . Bo vê egerê jî , jêder li ser navan hatine jimartin û nebûne Kar . Lê jêderên Karan in , anku Kar ji wan der tên .
– Çima ( Kar ) û Ne ( Lêker ) ?!
Beranberî gotina ( verb*([1]) – الفعل ) gelek navlêkirin di zimanê Kurdî de hatine xebitandin . Her şarezayekî zimên , li gora dîtina xwe , navek li şûna zaraveyê([2]) ( verb ) bikar aniye :
– Dr . Qenatê Kurdo û Tewfîq Wehbî : ( Fêl – Fi””il ) ( فعل ) .
– Reşîdê Kurd : ( Pîşk ) .
– Cigerxwîn : ( kirin ) .
– Celadet Bedirxan , Kamîran Bedirxan , Feqe Huseyn Sagniç û hinin dîtir jî : ( Lêker ) .
– Mihemedî Xal û Şêx Mihemedî Merdox û hinin dîtir 🙁 kirdar ).
– Nûrî E””lî Emîn û Ebdurehman Hacî Ma””rûf : ( ferman ) .
– Sadiq Behadînê Amêdî : ( Kar , Kirin ) .
Helbet van zimanzanên binavkirî , ew navlêkirinên me li jor diyar kirine di pirtûkên xwe de xebitandine .
Em dizanin ku dema navek li kesekî yan tiştekî dibe , mebest ji wê navlêkirinê ew e ku ew kes yan jî ew tişt bi wî navî ji nav celebên xwe bê nasîn . Lê ku gelek nav li yek kesî yan yek tiştî bibin , bêguman ew kes û ew tişt bê nav dimînin . Boyî vê egerê jî , pêdivî ye ku ev kêşeya zaraveyan ( têrman ) di hemû babet û mijarên ziman û rêzimana Kurdî de çareser bibe .
 Li Kurdistana başûr gotina ( kar ) bo ( verb ) hatiye pejirandin û bi şêweyekî fermî bikar tê . Lê di nav Kurdên bakur û rojava de gotina ( lêker ) ( li ser şopa Celadet Bedirxan ) tê xebitandin .
Bi baweriya min gotina ( lêker ) cihê ( verb ) nagire . Wisan jî pirraniya wan navlêkirinên destnîşankirî.
Beriya ku em bikevin gêra mijara xwe divê ez bibêjim , ku min jî gotina ( kar ) pejirandiye û ez ê wê di vê nivîsarê de bixebitînim ([3]) .
Li gora ku hayê min jê heye , nivîserê herî pêşîn , yê ku gotina ( lêker ) bi wateya ( verb ) xebitandiye Celadet Bedirxan e . Celadet ev gotin di govara ( HAWAR )ê de ( 1932 – 1943 ) bikar aniye . Wisan jî , weku zarave ( têrm ) di pirtûka xwe ya rêzimanî de ( Bingehên Gramêra Kurdmancî ) ew xebitandiye . Li ser şopa Celadet jî pirraniya şarezayên zimanê Kurdî li bakur û rojavayê Kurdistanê ( ji bilî Reşîdê Kurd û Cegerxwîn ) di pirtûkên xwe de gotina ( lêker ) bikar aniye .
Dibe ku mirovek bipirse : Di nivîsarên xwe yên pêşîn de te bêjeya ( lêker ) bikar aniye , lê van salên dawî te baweriya xwe guhertiye û tu ( kar ) li şûna ( lêker )ê dixebitînî , gelo ev guhertin li ser çi bingehê pêk hatiye ?!
Bi dîtina min , navlêkirina ( lêker ) cihê gotina ( verb – الفعل ) nagire . Li gora pîvan û rêpîvana dariştina zimanê Kurdî ( lêker ) raweya navê kara ye ( اسم الفاعل ) , ne ku kar bixwe ye . Anku ( lêker ) ew kesê ku lêdike , ne lêkirin e .
Wekî ku em bibêjin , navê kara ji van karên jêrîn , bi van raweyan tê :
Ji ( kuştin )ê : Yê ku dikuje , ( kujer ) e
Ji ( nivîsîn )ê : Yê ku dinivîse , ( nivîser ) e
Ji ( xwendin )ê : Yê ku dixwîne , ( xwîner ) e .
Lê ka çawa raweya navê kara ji karan tê dariştin ?! Çawa ( lêker ) ji ( lêkirin ) bûye navê kara ?! Bi gelemperî , raweya navê kara ( اسم الفاعل ) ji binyata dema nuha ( reg ) , ya karên derhingêv ( têper ) û paşgira ( er ) saz dibe .
Anku : Binyata nuha + er = navê kara .
– Binyat ( reg ) :
Binyata Kar ew kurtebêjeya resen e , ya ku Kar raweya xwe ya watedar , pê û li ser wê ava dike . Anku , ew beşê neguhêrbar e , yê ku di veguheztin û guhertina raweya karan de , weku bingehekê (bê guhertin) ji karan dimîne .
Çi karê di zimanê Kurdî de heye du binyat jê re hene :
– Binyata dema borî .
– Binyata dema nuha .
A – Binyata Borî ew binyat e , ya ku di dema borî de destnîşan dibe . Ev binyat bi veguhestina karan digel  kesê dûwem ê yekjimar ( ew , wî , wê ) tê wergirtin .
Anku , bi avêtina nîşandeka jêderî , ji jêderên karan .
 Wek :
 Jêder          dema borî                       binyat
– Bûn         ew bû                     bû …
– Hatin       ew hat                      hat….
– Xwendin   wî xwend             xwend..
– Kenîn/ keniyan ew kenî/keniya  kenî / keniya..
– Danasîn     wê danasî            danasî..
B – Binyata Nuha jî , ew binyat e , ya ku ji karan di dema nuha de tê wergirtin . Ev binyat ji karên dema nuha bi avêtina pêşgira dema nuha ( di ) û paşkokên kesanî ( im , î , e , in ) .
Wek :
Jêder          Dema Nuha          Binyat
– Bûn          ( ez ) dibim           …b….
– Çûn          ( tu ) diçî               …ç…..
– Nivîsîn      ( ew ) dinivîse       …nivîs…
– Kolan       ( em ) dikolin        … kol….
Eger kar dariştî be yan lêkdayî be , dîsan binyata nuha ji karê nuha bi avêtina nîşandeka ( di ) û paşkokan tê .
Wek :
Jêder           nuha                    Binyat
– Rabûn       ( ez ) radibim        ra…b…( rab )
– Lêçûn        ( tu ) lêdiçî            lê…ç…( lêç )
– Daweşandin ( ew )dadweşîne  da…weşîn (daweşîn)
– Vekolan    ( hûn ) vedikolin  ve…kol..( vekol )
Navê Kara :
Berî nuha jî me gotibû , navê kara ji binyata karên derhingêv ( têper ) û paşgira ( er ) pêk tê ([4]) . Lê divê ew binyat , ya dema nuha be , ne ya borî be . Li vê gorê navên kara ji van karên jêrîn bi vî şêweyî pêk tên :
– Hilkişandin : Hilkişîn + er = hilkişîner ( yê ku tiştekî hildikşîne )
– Jêkirin :   Jêk + er = jêker ( yê ku tiştekî jêdike )
– Raxistin : Rax + er = raxer ( yê ku tiştekî radixe )
– Lêkirin :   Lêk + er = lêker ( yê ku tiştekî lêdike )
– Vekuştin([5]) : Vekuj + er = vekujer ( yê ku tiştekî serjêdike ).
( Lêkirin ) karekî lêkdayî ( hevbend ) e ji :
– Pêrbesta ( li ) + Cînavê kesîn ( wî , wê ) + kirin ) pêk hatiye . Anku : Li + wî / wê = ( lê ) + kirin = lêkirin .
Navên kara ji karên lêkdayî jî , weku karên xwerû û dariştî pêk tên , nemaze yên ku bi karê ( kirin )ê re saz dibin .
Wek :
– Sorkirin : Sork ( Sork + er ) = Sorker .
– Zînê hêkan sor dike ( ew Sorkera hêkan e )
– Rastkirin : Rastk ( rastk + er ) = rastker
– Tu şaşiyan rast dikî ( tu rastker î)
– Û ( karker , xebatker , zîvker … )
Wilo jî :
– Ji ( çêkirin )ê ———– çêker
– Ji ( jêkirin )ê ———— jêker
– Ji ( pêkirin )ê ———— pêker
…Û ji ( lêkirin )ê ——— lêker
Berçav e , ku li gora vê pîvanê bêjeya ( lêker ) bi wateya ( verb – الفعل) nayê , lê wateya navê kara ( yê ku karê lêkirinê dike ) bi xwe ve digire .
Ji ber vê yekê jî , min gotina ( kar ) li şûna ( lêker ) bikar aniye .