Şîlan Doskî
Çiyayên Kurdistanê di biharê de ji nû ve şiyar dibin. Piştî mehên dirêj ên zivistanê, giyayên kûvî li her derê şîn dibin, ku bi sedsalan beşeke girîng a çanda kurdî ne.
Ew ne tenê di çêkirina xwarinê de têne bikaranîn, lê ji ber taybetmendiyên xwe yên dermankirinê jî di warê dermançêkirinê de jî bi nirx in. Lê paşeroja gencîneyên xwezayê, giyayên kûvî di biharê de wek Mendê, Karî, Sêbisk, Rêvas, Sûs, Mêkok û bi dehan cureyên pincarên Kurdistanê di metirsiyê de ne, komkirin û firotina zêde ya li bazaran gelek ji van gul û giyayên bi nirx dixe metirsiyê de û hin cureyên wan giyayan di lîsta sor de ne an jî berev nemanê ve diçin.
Yek ji navdartirîn giyayên çolê yên Kurdistanê Kengir e. Kengir, Kereng bi navê zanistî yê Gundelia tournefortii L., Sp. Pl. 2: 814 (1753). Hevwateya navên zanistî yên
=Gundelia glabra Mill.
=Gundelia tenuisecta (Boiss.) Freyn & Sint.
=Gundelia tournefortii f. tournefortii
=Gundelia tournefortii var. araneosae DC.
=Gundelia tournefortii var. glabra (Mill.) DC.
=Gundelia tournefortii var. tenuisecta Boiss.
Gelek cureyên Kengiran hene ku nasîna wan di rêya reng, mezinî yan piçûkiya gulên wan tên ji hevderxistin û nasandin. Wek nimûne Kengirên ku li deştan şîn dibin rengên pelên wan tarîtir in lewma jî wek cure di kurdî de wek Kengira Deştê, Kengira Zozanan, Kengira Çiyayî, Kengirzer û h.d… tên binavkirin. Beşên wê jî navên xwe yên cuda hene, dema tovê wê hişik dibe jê re Kengiroşk tê gotin ku wek çerez li bazaran tê firotin . Ji pelên wan yên hişikkirî jî Kengirperr tê gotin.
Helbet divê neyê jibîrkirin ku hin cureyên wê bi navên bajarên Kurdistanê jî hatine tomarkirin wek mînak: Em dikarin li ser cureyên nû yên ji hêla giyanasê Kurd Firat ve hatine tomarkirin, birawestin.
Kengira Sêrtê (Gundelia siirtica Fırat.), Kengira Colemêrgê (Gundelia colemerikensis Fırat).
Ev giya di sîstema jîngehê de roleke bingehîn dilîzin. Ew xwarinê ji kêzik û heywanan re peyda dikin û tevkariyê li aramiya axê dikin. Lê çinîna bêkontrol encamên giran derdixe holê. Her biharê berhevkar berê xwe didin çiyayan ku Riwek/giyayên kûvî berhev dikin û li bazaran difiroşin. Ji bo gelekan, ev çavkaniyek girîng a dahatiyê ye. Lê pir caran zêdegavî di komkirina wan de, dibine egerê jinavbirina wan. Hin riwekên wek Kengir li ber windabûnê ne. Dema ku têne çinîn berî ku tovên wan bigihin, ew nikarin xwe zêde bikin! Ev ne tenê riwekan bixwe dixe metirsiyê lê ajalên ku bi wan ve girêdayî ne jî bi xwe ve girê dide.
Parastina xwezayê: Çi dikare were kirin?
Ji bo parastina giyayên kûvî yên Kurdistanê pêrabûnên domdirêj pêdivî ne:
- Çinîna kontrolkirî – Tenê hin mîqdar divê werin berhev kirin da ku gul û giya karibin ji nû ve bijîn.
- Perwerde – Divê mirov li ser encamên jîngehî ên komkirina gul û giyayên çolê agahdar bibin.
- Li şûna berhevkirina gul û giyayên çolê, çandinî-Hin giya dikarin bi taybetî werin çandin, ji bo parastina xwezayî
- Herêmên parastî – Li herêmên bi taybetî hestyar, berhevkirin dikare bi tevahî were qedexekirin.
Çiyayên Kurdistanê yên di bin metirsiyê de ne
Riwek tenê beşek ji pirsgirêkek mezin in. Çiyayên Kurdistanê ji ber birrîna daristanan, guherîna avhewayê û çandiniya bê kontrol dinalin û di metirsiyek mezin de ne. Xweza tê tunekirin, û bi wê re debara jiyana gelek mirovan tê tunekirin. Dem dema hişyarkirina van pirsgirêkan e. Tenê bi çalakiyên domdar dikare giyayên kûvî û xwezaya taybet a Kurdistanê ji bo nifşên paşerojê were parastin.
04.04.2025
One Response
Pêşniyarên min ji bo Silan Doskî yê hêja;
Ez Dr. Mehmet Fırat im; ji 30 salan li ser çiyayan Kurdistanê li ser flora Kurdistanê lêkolînên zanistî dikim. Di vê demê de 151 gotarên min li kovarên navnetewî yên bi rûmet hatine çapkirin, 17 pirtûk nivîsandine ku hemû bi zanistî ne, yek jî “Ferhenga Navên Riwekan a Bi kurdî” ye û herweha hê jî çap nebûye, cildê 24emîn a Flora of Kurdistanica tê qedandin (Bi tevahî dê 40 cild be), bi hezaran konferans û sempozyumên zanistî de pêşkêşiyên min hebûn. Bi kurtasî, ez zanistvanekî profesyonel im ku di akademiyê de dixebitim.
Berê em peyivîn, hûn ji pirtûkên heyî zanîna riwekan berhev kirine û pêşangeh vebûne û herwiha bi şêweyekî amatorî pirtûkek jî nivîsandine. Pêşniyara min ji we re (rica dikim ne xelet fêm nekin), ji kerema xwe agahiyên şaş û xelet nenivîsin û ev agahiyên şaş û populer ji xelkê re belav nekin. Kemteriya herî mezin ê me kurdan ev e ku gel bi zanîna kêm û şaş, ji bo menfaatên populer, hemû nirx û etîkê hilweşînin û di dîrokê û tomaran de piraniya şaş û amatorî tê qeydkirin. Ev rewş jî ji bo me zanistvanên rastîn gelek zehmetî çêdike.
Mînakî, ez pisporê cinsê Gundelia’yê me ya dinyayê, di vê parvekirinê de jî hûn ji min re behs kiriye, spas dikim. Lê belê, wekî her gavê ku hûn dikin (herwisa gelek kesên populist jî dikin) wêneyên riwekan şaş û xelet danîne platformên dîjîtal, ev rewş jî ji bo me yên zanistê xirab û bihûrmatî ye, ma giring e vê yekê bikin???? Mînakî, di jor de çar wêne danîne, hemû çaran we bi navê Kereng yanî Gundelia bi nav kirine lê wêneyên we şaş in. Ez bi hêsanî şaşiya we diyar dikim; wêneya jor û çepê ku hûn nivîsandine Kurdistan – Urmiye – Çiyayê Dimdim û Gundelia yanî Kereng nivîsandine, lê ev riwek Cousinia arbelense ye û ji Gundelia re têkiliyeke tune ye. Wêneya jor û rastê ku Kurdistan Rewandiz nivîsandine, ev Gundelia tehranica ye, wêneya jêr û çepê ku Kurdistan Duhok nivîsandine Gundelia rosea ye, wêneya jêr û rastê ku Kurdistan Mahabad nivîsandine jî Gundelia tehranica ye ku tohumên wê hişk bûne. Bi kurtasî, ji kerema xwe ji bo tiştên ku hûn nizanin agahiyên şaş û xelet nenivîsin. Ev peyvên min tenê pêşniyar in û lê belê, hûn tenê tiştê ku baş dizanin bikin. Wekî yekê ku riwekan baş dizane ez ji we re dibêjim ku hûn riwekan baş nizanin.