Paşgira (Andin) Di Zimanê Kurdî De

Deham Ebdulfettah

Paşgira ( andin )  di herdu şêwezarên Kurdî ( Kurmancî – Soranî ) de bikar tê . Ev paşgir digihêje çend corên bêjeyan û wan bi xwe re dike karinî derhingêv . Anku , erkê vê paşgirê yê sereke sazkirina karên derhingêv e , wekî ku di van xalên jêrîn de berçav dibe :

Nimûne : Karên Nederhingêv  Karên Derhingêv
– Razan                      razandin
– Xuriyan                   xurandin
– Perritîn                    perritandin
– Kelîn ([1])          kelandin
– Barîn            barandin
– Revîn             revandin
– Kenîn                     kenandin
– Xebitîn         xebitandin
– Şewitîn                  şewitandin
– Geriyan                   gerandin
– HD ……………………….
Ev karên nederhingêv li gora vê rêzika jêrîn bûne derhingêv : ( Binyata dema nuha ya karê nederhingêv + andin = karê derhingêv ) .
Binyata dema nuha jî , bi vî şêweyî pêk tê :
– Kar di dema nuha de : ( kenîn —- ez dikenim )
– Avêtina pêşgira dema nuha ( di ) û paşkokên kesîn ( im , î , e , in ) ji karê dema nuha : ( di – ken – im —— …ken… )
Dêmek binyata dema nuha ji jêdera karê ( kenîn ) bêjeya ( ken ) e . Binyata dema nuha ji karên dîtir jî li vê mînakê tê pîvan û bi vî şêweyî pêk tê :
Kar              Dema Nuha         Binyat        Derhingêv
– Şewitîn     ( ez ) dişewitim     ..şewit..        şewitandin
– Xebitîn     ( tu ) dixebitî        ..xebit…       xebitandin
– Mirin        ( ew ) dimire         ….mir…..     mirandin
– Hejîn         ( hûn ) dihejin       ….hej…..      hejandin
– Bezîn        ( ez ) dibezim        ….bez…       bezandin
– Revîn        ( tu ) direvî                     …rev…        revandin
– Zîvirîn      ( ew ) dizîvire       ….zîvir…     zîvirandin
– Geriyan    ( ew ) digerin        …ger…..      gerandin
-HD……………….
2 – Li hin herêman paşgira ( andin ) digihêje hindek navan jî û karên derhingêv ji wan saz dike .
Wek : ( şop , tep , xew , toz , pel …… )
– Şop + andin = şopandin
– Tep + andin = tepandin
– Toz + andin = tozandin
– Xew + andin = xewandin
– Pel + andin = pelandin
– HD……………   .
Li gora erk û cihê paşgira ( andin ) gerek ev nav ( şop , tep , toz , xew , pel ) binyatên karinî nederhingêv bin . Anku , ji van jêderan ( şopîn , tepîn , tozîn , xewtin , pelîn ) , weku binyat û navên jêderî hatine dariştin :
Şop – şopîn / şopiyan : Ew şopî / şopiya
Tep – tepîn / tepiyan : Ew tepî / tepiya
Toz – tozîn / toziyan : Ew tozî / toziya
Xew – xewtin .          : Ew xewt .
Lê di warê kiryarî ( piratîkê ) de , ji bilî karê ( xewtin – xewandin ) ku di şêwezarê Kurmanciya Jêrîn ( Soranî ) de bikar tê , ew karên dîtir nayên xebitandin . Dibe ku jêderên van navan di zimanê Kurdî yê dêrîn ( kevin ) de , yan jî di şêwezarekî wî de hebûn , lê bi dirêjahiya demê re paşguh bûne û hatine jibîrkirin , wekî ku gelek jêderên bêjeyan di zimanê me de bi demê re winda bûne ([2]).
3 – Paşgira ( andin ) digihêje hindek navên dengan jî û wan bi taybetmendiya xwe dike karinî derhingêv , bêyî ku karên nederhingêv ji wan hebin , wekî van dengên dûbarekirî ( lîlan , lorîn ) :
– Lîlan ( lîlî – lîlî ) : lîl + andin = lîlandin
– Lorîn ( lorî – lorî : lor + andin = lorandin([3])
– HD…………………………
Taybetiya van karan û yên di rêza wan de , weku (fîkandin , tewwandin … ) ew e ku bi van formên xwe ( lîl + andin , lor + andin , fîk + andin , tew + andin ) weku binesaziya karên derhingêv pêk hatine , lê bi wate û hevoksaziya xwe weku karên nederhingêv tên xebitandin .
Wek : – Zînê di daweta birayê xwe de lîland
– HD………………….
Di vê mînakê de karê ( lîland ) , li ber çavan , karekî nederhingêv e , hevoka wî ya mînakê bêyî berkarê rasteder watedar û sergihayî ( temam ) e . Lê ku em bibêjin : – Zînê di daweta birayê xwe de ( dengek ) lîland , hingê gotina ( dengek ) dibe berkarê rasteder û karê ( lîland ) dibe karekî derhingêv . Anku , karê ( lîland ) di reseniya raweya xwe de derhingêv e , lê nederhingêv bikar tê , yan jî berkarê wî hatiye avêtin .
Karê ( lorandin ) jî weku ( lîlandin ) , ku em bibêjin :
– Zîn ji birayê xwe re dilorîne .
Li vir karê ( dilorîne ) nederhingêv e û hevok , bêyî berkarê rasteder jî watedar û sergihayî ye . Lê ku me got :
– Zîn ( birayê ) xwe dilorîne .
Hingê gotina ( birayê ) dibe berkarê rasteder û ( dilorîne ) dibe karekî derhingêv , wateya hejandin û teppandinê jî bi xwe ve digire .
Arîşeya van karan ( lîlandin , lorandin , fîkandin , tewandin ….. ) ew e ku ev kar di raweya xwe de derhingêv in , lê di warê xebitandinê de nederhingêv bikar tên . Em dizanin ku karên derhingêv ew kar in , ên ku dihingivin berkarên rasteder , wek ( dan , badan , xistin , raxistin , çandin , hilçandin , kuştin , guran , kirin , kolan ….. ).
Karên derhingêv di dema borî de bi cînavên kesîn , ên koma ( min )re û navdêrên di rêz û raweya wan de tên veguhestin .
Wek : – Min pirtûk xwend
– Te name nivîsî
– Wî heval dîtin
– Zînê gul avdan
– Şagirtan sêv çinîn
– HD …………
Lê di dema nuha û paşerojê ( ayinde ) de hemû karên derhingêv bi cînavên kesîn ên koma (ez) re tên veguhestin .
Wek : – Ez pirtûkê dixwînim
– Ez ê pirtûkê bixwînim
– Tu nameyê dinivîsî
– Tu yê ( tê ) nameyê binivîsî
– Ew hevalan dibîne
– Zîn gulan avdide
– Şagirt dê sêvan bixun
– HD …………………
Karên nederhingêv jî , di hemû dem û raweyan de bi cînavên koma ( ez ) re tên veguhestin .
Wek : – Ez çûm , ez diçim , ez ê biçim…………
– Tu ketî , tu dikevî , tu yê bikevî……….
– Ew hatin , ew tên ( dihên ) , ew ê bên ( bihên )….
– HD …………………….
Li gora vê pîvanê , ew karên ku ji navên dengan û paşgira ( andin) saz bûne , ew jî di dema borî de bi cînavên koma ( min ) re tên xebitandin :
Wek : – Min di Nûrozê de lîland
– Te ji birayê xwe re lorand
– Wî ji hevalê xwe re fîkand
– Me ji dengbêjê xwe re tewand([4])
Anku , ev kar jî , dikevin rêza karên derhingêv , bêyî ku berkarên rasteder di hevokên wan de xuya bibin .
Em dizanin ku çi karê derhingêv ê heye dihingive berkarekî rasteder . Berkarên van karên  derhingêv jî hatine avêtin . Reseniya hevoksaziya van karan , gerek bi vî şêweyî be :
– Min di Nûrozê de ( awazek ) lîland
– Te ( birayê ) xwe lorand
– Wî ji hevalê xwe re ( dengek ) fîkand
– Me ji dengbêjê xwe re ( dengek ) tewand.
Bi vê yekê ew navên di nav kevanan de dibin berkarên rasteder . Wilo jî karên ( teppandin , reqqandin , reppandin …. ) .
4 – Paşgira ( andin ) digihêje hin karên biyanî ( Erebî ) û wan bi xwe re dike derhingêv .
Wek : – Cerrib + andin = cerribandin
– Ricif  + andin = ricifandin
– Xecil  + andin = xecilandin
– Reş  + andin = reşandin
– Bexir + andin = bexirandin
– Qesim + andin = qesimandin
– HD ………………………
Berî nuha me gotibû ku erkê paşgira ( andin )ê sereke ew e ku digihêje hin karên nederhingêv û wan dike derhingêv .
Wek : – Zarok razan ( ew bi xwe razan )
– Zînê zarok razandin ( ew hatin razandin )
Li hin herêmên Kurdistanê paşgira ( andin ) digihêje çend karên derhingêv , wek ( nivîsîn , hêran , dêran , pêçan , guran , kolan ….. ) . Ev karên xwerû bi van formên resen derhingêv in .
Wek : – Nivîsîn : Min name nivîsî
– Hêran : Zînê danê xwe hêra
– Dêran : Cotyar genim didêrin
– Pêçan : Fatê cil pêçan
– Guran : Temo berxek gura
– Kolan : Gundiyan çalek kola
Vêca ku paşgira ( andin ) digihêje van karan , dîsan ev kar derhingêv dimînin :
Wek : – Nivîs + andin = nivîsandin
( Min name nivîsand )
– Hêr + andin = hêrandin
( Zînê danê xwe hêrand )
– Dêr + andin = dêrandin
( Cotyar genim didêrînin )
– Pêç + andin = pêçandin
( Fatê cil pêçandin )
– Gur + andin = gurandin
( Temo berxek gurand )
– Kol + andin = kolandin
( Gundiyan çalek koland )
– HD………………..
Pirsa ku derbarî van karan , raberî me radiweste ev e : Eger ev kar bêyî paşgira ( andin ) jî derhingêv bin , ka rol û kartêkirina vê paşgirê li wan çi ye û ka bo çi gihiştiye wan ?!
Dr . Nesrîn Fexrî dibêje ([5]) : Wateya karê ( nivîsîn ) û (nivîsandin ) ne wekî hev in . Paşgira ( andin ) wateya (pêdakirin ) , ( pê da nivîsîn )dide . Li gora Dr . Nesrîn Fexrî , wateya her du raweyan ( nivîsîn ) û ( nivîsandin ) ji hev cuda ne .
Wek : – Zînê name nivîsiye
( Wê bixwe nivîsiye )
– Zînê name nivîsandiye
( Hinekan pê daye nivîsîn )
Ez bixwe ne bi vê dîtina Dr . Nisrîn re me . Ez dibînim ku çi têvelî di navbera wateya ( nivîsîn ) û (nivîsandinê ) de nîn e . Dema ku em dibêjin :
– ( Min pirtûkek nivîsî ) û ( Min pirtûkek nivîsand ) ,wateya van her du hevokan yek e . Ew jî ew e , ku pirtûkek ji hêla min ve hatiye nivîsîn . Ew karên dîtir jî wek ( hêrandin , dêrandin ….. û stirandin ) li karê ( nivîsîn ) û ( nivîsandin ) tên pêvan .
Bi gumana min , paşgira ( andin ) bi şêweyekî gelêrî gihiştiye van karên derhingêv , bêyî ku çi bandorê li wan bike , yan çi sûdê bide wan .
Têbînî :
Eger nêrînin cuda derbarî naveroka mijarê hebin hêvîdarim ku berçav bibin !