Dr.Phil.Ebdilmecît Şêxo
Em kanin di hejmara (19) an de helbestên1- Cegerxwîn(1-Xanim tu dizanî.2-Dîlber .3-keç).2-Osman Sebrî(1-Berdiliya Mihokê) bixwînin.
Helbesta (Xanim tu zanî) ji (16) du malikî pêk hatiye,emê tenê pênc rêzikên du malikî li jêr bi xwendevanan bidin nasîn.
Xanim tu dizanî
(……
Lingê te ji bo derd û birînê me re derman
Zanim bi xwe Luqman
Nafiz bi xwe destê xwe li ser canê me danî
Derdê me nizanî
Bawer bike ser ta bi piyan derd û birîn im
Frehad û Şîrîn im
Îro di evîna te de wekî Ristemê Zal im
Çendan ko dinalim
Helbesta (Xanim tu zanî) ji (16) du malikî pêk hatiye,emê tenê pênc rêzikên du malikî li jêr bi xwendevanan bidin nasîn.
Xanim tu dizanî
(……
Lingê te ji bo derd û birînê me re derman
Zanim bi xwe Luqman
Nafiz bi xwe destê xwe li ser canê me danî
Derdê me nizanî
Bawer bike ser ta bi piyan derd û birîn im
Frehad û Şîrîn im
Îro di evîna te de wekî Ristemê Zal im
Çendan ko dinalim
Wek di dîroka wêjeya Kurdî klasîk de baş hatiye naskirin ku Cegerxwîn
giringî daye diyardeya evînê jî,ewî gelek helbest di dîwanên xwe de
terxandine hezkirina xort û keçan û germahiyên dilên wan bi şêwakî
ronak û zelal derbiriye;Cegerxwîn bi zimanê evîndarekî di malikên jorîn
de bi dîlbera xwe re dibêje:Tu tenê were cem min û hatina te dikane
derdê min derman bike,lê Dr.Nafizê jêhatî jî nikanîbû derdê min nas
bikra,lê tu zû were! Ez Ferhad im û tu Şîrîn î,hemû endamên govdê min ji derdê dîtina te re êşdar in,lê ez mîna Ristemê Zal im û ez ji bo
evîna te herdem pîdar im.
Osman Sebrî helbesta (berdiliya Mihokê) bi 91 malikan serpêhatiya
biçûkekî lewend bi navê Mihok bi şêwaza çîrokekê dinivîse,emê li vir
çend malikên vebjartî jî bi xwendevanên lêkolînê bidin nasîn.
Dema Rom bû serdest di şerê mezin
Ne hêştin bi Kurdan biçûk,kal û jin
Keç,bûk û pîrejin di destên neyar
Biçûkek hebû ê axayî wî cî
Roman bav û dê kuştin hiliştin sêwî
Mihok î biçûk bû,lê pir jîr û şeng
Dema lê bû êvar bi derket ji gund
Barana bayê reş bi ser da barî
Ji westîn û serman bi derxist ziman
Nihrî karwanek dimîne li pêş
Got belkî hebitin yekî dil bi êş
Serpîkî bide min hinek nan û dan
Rabû yekî ji wan Mihok girt anî
Eba xwe têwerda li nik xwe danî
Jê pirsîn ji kû yî çawan hatî vir?
Gote wan revok im ji destê neyar
Ji min çûn bav û dê û qesra belek
Bêbav mam biçûk im nezan û sêwî
Gelo hûn nabitin li min kes xwedî?Va ye em dibînin çawa Osman Sebrî bi rêya vê helbesteçîrokî dîsan helwestên neyarên gelê Kurd pir ronak di ber çavên xwendevanên xwe re derbaz dike,lehengê vê helbesteçîrokê xortek bi navê Mihok di temena Buharê de ye,ew di encamê hêrişkirinên dijmin de sêwî dimîne û ew ji ber zordarên xwînmêj navçeya xwe bi cih dihêle û derve,ew li dawiyê li nik hin kesên qencîxwaz dimîne,lê ew kesên qencîxwaz wireyên Mihok bi pêşerojeke geş bilind dikin û bi wî re dibêjin:Tu yê mezin bibî ,tola dê û bavê xwe ji Romên bêbav hilînî,tac û textê neyar birûxînî..Dêmek Osman Sebrî ne tenê rewşa Kurd û Kurdistanê ya xerap dide ber çavên gelê xwe , ew tovên geşbîniyê jî di derûn û giyanê gelê xwe de diçîne û roja azadiyê ji gelê xwe re bi têkoşîn û berxwedanê nêzîk dike.
Lê em di hejmara (20)ê de dîsan navên van helbestvanên mezin Cegerxwîn,Osman Sebrî û helbestvanekî din gewre Bêkes ji Kurdistana Başur û Jandar Mîrzengo dibînin.1-Leylê,2-Canan(Cegerxwîn).1-Dil(Bêkes).1-Zozan(Osman Sebrî),1-xebat(Jandar Mîrzengo).
Em nakevin gumanê ku Celadet Bedirxan helbesta Bêkes ya bi navnîşana (Dil) ji kovara (Gelawêjê) ji (20) malikan û ji tîpên Erebî veguhaztiye tîpên Latînî,em li vir tenê çend rêzikên wê li pêş xwendevanan rêdixin:
Dil
( Dil ke zor mesrûr e emro,arezûyî îzhar eka
Hez li fîncanî şerabî dest û pencey yar eka
Dil geş û wek gul weha ye,derd û azarî ne ma
…..)
Di malikên jorîn de pir diyar e ku Bêkes li ser dîlbera xwe bi zaravê Soranî dinivîse û ew bi dîlbera xwe re dibêje:Îro dilê min gelek aşkere bi hebûna te dilşad e û dilê min hez dike ku ez piyala duşevê bi destên yara xwe vexwim,lê dilê min mîna gulan geş e û min hemû derd û êş ji dilê xwe deranîne.Em di hejmara (21)ê de kanin tenê du kurtehelbestên Cegerxwîn bixwînin
1-Pesna dîlberê .2-Şehînşaha cîhan.
Cegerxwîn di bin navnîşan (pesna dîlberê) de (18) malikan dinivîse: Emê tenê çend malikan wek nimûne li jêr binivisînin.
(…..
Me dîbû dilberek nazik sehergahan xweyanî bû
Kitan û perde û çarik ji ber dêman hilanî bû
Ji wê kasê ji wê tasê ko noşî min li ser masê
Ji hikmê dûriya yarê di dil de pêtiya arî.
…..)
Gelek caran li nik Cegerxwîn Kurdistan jî dîlber e û pir caran jî ew bi rastîn dibe evîndarê keçikên Kurdan û peyvên xweşik û nazik arastî dîlbera xwe dike, noşîna dûşavê û avê bi destên yarê di ber çavên xwe re derbaz dike û ji ber durbûna yarê hîn agir jî di dilê evîndar Cegerxwîn de bilind dibe.
Lê di hejmara (23) an de Evdilrehman Elî Yonis helbestekê mîna çîrokekê di bin navnîşana(dîbaca nêçîra kewan)de bi (67) malikan diweşîne,herweha jî em kanin helbesta helbestvanê navdar û kevneşop Nalî jî di hundir (18) rêzikan û di bin navnîşana ( Xezel) de bixwînin.
Xezel
Nalî dinivîse: (Zilfit bi qedet dake perîşan e,bilaw e
Emro li min î şêfte alûz û be daw e
Bo çî ne qirim sed kere tim dil dişkênî
….).
Mîna ku em piçekî ji zaravê Soranî têdighînin;Nalî mîna pir helbestvanên Kurdan û cîhanî derdê evîna xwe ji guhdar û xwendevanên helbestê re aşkere dike û zilf û pêlikên dîlbera xwe yên belavkirî li pêş çavên neyarên evînê rêdixe û ew belkî gazinan ji dîlbera xwe û belkî ji Xweda jî dike û pirsa xwe rasterast mîna gilûgazinan ji dîlbera xwe bê êş û azer dike.
Em hîn di vê hejmarê de dîsan kanin helbesta Cegerxwîn di bin navnîşana (Gula min) de û di hundir (28) rêzikan de bixwînin:
Ristevanê me Cegerxwîn hevîra helbesta xwe bi dûşava helbestên Mileyê Cizîrî distirê.
Di vir de Gul û dîlber yek in,evîna Cegerxwîn dibe mîna Buharek nûh xemlandî,ewa di dilê ristevan de geş dibe û hemû azer di dilê evîndar de dişewitin,lê ew bisk û çavên reş yên dîlberê di hişê helbestvan de di qunaxeke bilind li ser sîngê helbestvan palvedane û ew bi serbestî dûşavê ji lêvên wê vedixwe û wê radimûse.
Gula min
Min dît gulek nûh bişkivî
Mizgîn li dil bûye Buhar
Bilbil di gel gul axivî
Dil nû ji xew bûye şiyar
Gava min mizgîn daye dil
Tê da nema ne derd û kul
Sed ah ji wan çavên reş
Biskên siya dêmê geş.
Şerbet ji lêvan min vexwar
…… ).
Husên Emîn di hejmara (24) an de du helbestan dinivisîne:1-Di bin navnîşana (Cegerxwîn) de ye û ya duhem di bin navnîşana (dengê xortan) de ye,emê li vir tenê dengê Husên Emîn bibhîsin,kanî ew çawa dengvedana xortan bi gelê xwe û dijminên azadiya Kurdistanê mîna zengilek dengbilind di guhan de dike qêrîn.
Dengê xortan
Xortê Kurd im ,gurçik pola ,dil paqij im
Ji boyî weten,ji boyî welat dihalijim
Riya rohin,xebat û ceng armana me
Namûs ,merdî ,xîretkêşî nîşanê me
….. ).
Efrîn ,20.7.2024
Dumahîk heye
giringî daye diyardeya evînê jî,ewî gelek helbest di dîwanên xwe de
terxandine hezkirina xort û keçan û germahiyên dilên wan bi şêwakî
ronak û zelal derbiriye;Cegerxwîn bi zimanê evîndarekî di malikên jorîn
de bi dîlbera xwe re dibêje:Tu tenê were cem min û hatina te dikane
derdê min derman bike,lê Dr.Nafizê jêhatî jî nikanîbû derdê min nas
bikra,lê tu zû were! Ez Ferhad im û tu Şîrîn î,hemû endamên govdê min ji derdê dîtina te re êşdar in,lê ez mîna Ristemê Zal im û ez ji bo
evîna te herdem pîdar im.
Osman Sebrî helbesta (berdiliya Mihokê) bi 91 malikan serpêhatiya
biçûkekî lewend bi navê Mihok bi şêwaza çîrokekê dinivîse,emê li vir
çend malikên vebjartî jî bi xwendevanên lêkolînê bidin nasîn.
Dema Rom bû serdest di şerê mezin
Ne hêştin bi Kurdan biçûk,kal û jin
Keç,bûk û pîrejin di destên neyar
Biçûkek hebû ê axayî wî cî
Roman bav û dê kuştin hiliştin sêwî
Mihok î biçûk bû,lê pir jîr û şeng
Dema lê bû êvar bi derket ji gund
Barana bayê reş bi ser da barî
Ji westîn û serman bi derxist ziman
Nihrî karwanek dimîne li pêş
Got belkî hebitin yekî dil bi êş
Serpîkî bide min hinek nan û dan
Rabû yekî ji wan Mihok girt anî
Eba xwe têwerda li nik xwe danî
Jê pirsîn ji kû yî çawan hatî vir?
Gote wan revok im ji destê neyar
Ji min çûn bav û dê û qesra belek
Bêbav mam biçûk im nezan û sêwî
Gelo hûn nabitin li min kes xwedî?Va ye em dibînin çawa Osman Sebrî bi rêya vê helbesteçîrokî dîsan helwestên neyarên gelê Kurd pir ronak di ber çavên xwendevanên xwe re derbaz dike,lehengê vê helbesteçîrokê xortek bi navê Mihok di temena Buharê de ye,ew di encamê hêrişkirinên dijmin de sêwî dimîne û ew ji ber zordarên xwînmêj navçeya xwe bi cih dihêle û derve,ew li dawiyê li nik hin kesên qencîxwaz dimîne,lê ew kesên qencîxwaz wireyên Mihok bi pêşerojeke geş bilind dikin û bi wî re dibêjin:Tu yê mezin bibî ,tola dê û bavê xwe ji Romên bêbav hilînî,tac û textê neyar birûxînî..Dêmek Osman Sebrî ne tenê rewşa Kurd û Kurdistanê ya xerap dide ber çavên gelê xwe , ew tovên geşbîniyê jî di derûn û giyanê gelê xwe de diçîne û roja azadiyê ji gelê xwe re bi têkoşîn û berxwedanê nêzîk dike.
Lê em di hejmara (20)ê de dîsan navên van helbestvanên mezin Cegerxwîn,Osman Sebrî û helbestvanekî din gewre Bêkes ji Kurdistana Başur û Jandar Mîrzengo dibînin.1-Leylê,2-Canan(Cegerxwîn).1-Dil(Bêkes).1-Zozan(Osman Sebrî),1-xebat(Jandar Mîrzengo).
Em nakevin gumanê ku Celadet Bedirxan helbesta Bêkes ya bi navnîşana (Dil) ji kovara (Gelawêjê) ji (20) malikan û ji tîpên Erebî veguhaztiye tîpên Latînî,em li vir tenê çend rêzikên wê li pêş xwendevanan rêdixin:
Dil
( Dil ke zor mesrûr e emro,arezûyî îzhar eka
Hez li fîncanî şerabî dest û pencey yar eka
Dil geş û wek gul weha ye,derd û azarî ne ma
…..)
Di malikên jorîn de pir diyar e ku Bêkes li ser dîlbera xwe bi zaravê Soranî dinivîse û ew bi dîlbera xwe re dibêje:Îro dilê min gelek aşkere bi hebûna te dilşad e û dilê min hez dike ku ez piyala duşevê bi destên yara xwe vexwim,lê dilê min mîna gulan geş e û min hemû derd û êş ji dilê xwe deranîne.Em di hejmara (21)ê de kanin tenê du kurtehelbestên Cegerxwîn bixwînin
1-Pesna dîlberê .2-Şehînşaha cîhan.
Cegerxwîn di bin navnîşan (pesna dîlberê) de (18) malikan dinivîse: Emê tenê çend malikan wek nimûne li jêr binivisînin.
(…..
Me dîbû dilberek nazik sehergahan xweyanî bû
Kitan û perde û çarik ji ber dêman hilanî bû
Ji wê kasê ji wê tasê ko noşî min li ser masê
Ji hikmê dûriya yarê di dil de pêtiya arî.
…..)
Gelek caran li nik Cegerxwîn Kurdistan jî dîlber e û pir caran jî ew bi rastîn dibe evîndarê keçikên Kurdan û peyvên xweşik û nazik arastî dîlbera xwe dike, noşîna dûşavê û avê bi destên yarê di ber çavên xwe re derbaz dike û ji ber durbûna yarê hîn agir jî di dilê evîndar Cegerxwîn de bilind dibe.
Lê di hejmara (23) an de Evdilrehman Elî Yonis helbestekê mîna çîrokekê di bin navnîşana(dîbaca nêçîra kewan)de bi (67) malikan diweşîne,herweha jî em kanin helbesta helbestvanê navdar û kevneşop Nalî jî di hundir (18) rêzikan û di bin navnîşana ( Xezel) de bixwînin.
Xezel
Nalî dinivîse: (Zilfit bi qedet dake perîşan e,bilaw e
Emro li min î şêfte alûz û be daw e
Bo çî ne qirim sed kere tim dil dişkênî
….).
Mîna ku em piçekî ji zaravê Soranî têdighînin;Nalî mîna pir helbestvanên Kurdan û cîhanî derdê evîna xwe ji guhdar û xwendevanên helbestê re aşkere dike û zilf û pêlikên dîlbera xwe yên belavkirî li pêş çavên neyarên evînê rêdixe û ew belkî gazinan ji dîlbera xwe û belkî ji Xweda jî dike û pirsa xwe rasterast mîna gilûgazinan ji dîlbera xwe bê êş û azer dike.
Em hîn di vê hejmarê de dîsan kanin helbesta Cegerxwîn di bin navnîşana (Gula min) de û di hundir (28) rêzikan de bixwînin:
Ristevanê me Cegerxwîn hevîra helbesta xwe bi dûşava helbestên Mileyê Cizîrî distirê.
Di vir de Gul û dîlber yek in,evîna Cegerxwîn dibe mîna Buharek nûh xemlandî,ewa di dilê ristevan de geş dibe û hemû azer di dilê evîndar de dişewitin,lê ew bisk û çavên reş yên dîlberê di hişê helbestvan de di qunaxeke bilind li ser sîngê helbestvan palvedane û ew bi serbestî dûşavê ji lêvên wê vedixwe û wê radimûse.
Gula min
Min dît gulek nûh bişkivî
Mizgîn li dil bûye Buhar
Bilbil di gel gul axivî
Dil nû ji xew bûye şiyar
Gava min mizgîn daye dil
Tê da nema ne derd û kul
Sed ah ji wan çavên reş
Biskên siya dêmê geş.
Şerbet ji lêvan min vexwar
…… ).
Husên Emîn di hejmara (24) an de du helbestan dinivisîne:1-Di bin navnîşana (Cegerxwîn) de ye û ya duhem di bin navnîşana (dengê xortan) de ye,emê li vir tenê dengê Husên Emîn bibhîsin,kanî ew çawa dengvedana xortan bi gelê xwe û dijminên azadiya Kurdistanê mîna zengilek dengbilind di guhan de dike qêrîn.
Dengê xortan
Xortê Kurd im ,gurçik pola ,dil paqij im
Ji boyî weten,ji boyî welat dihalijim
Riya rohin,xebat û ceng armana me
Namûs ,merdî ,xîretkêşî nîşanê me
….. ).
Efrîn ,20.7.2024
Dumahîk heye
