deqê vekolînê :
Rûpelek ronîdayî ji dîroka toreya kurdî
Eliyê Teremaxî ……………………..Mihemed Şêxo
Dibe ku lerzîn û alozî ne ktibe vekolîna kurdî weke ketiyê dema xwestibû
Kelepûra Kurdan jevwejêre û hin nav jêre bûne pirsgirêkên mezin ji wan navan ku xwedan dan û westane xwedan dan û behane. Ewjî Eliyê teremaxiye .ev yek dibe vedgere du sedeman . yek ku temenê vekolînê ne ji zû de dest pê bû ye. Dido ne paldana vekolînê li ser jêderên sereke . van herdû sedeman hişt ku şaşî dubare bibin û kûr bibin . ji ber vê yekê xwesteka hemî nivîsoka ew bû di hember limêjgeha wî de serê xwe xûz bikin .ku ew halo dane nasîn ew hlbestvanê yekemîn e!!ew bexşan nivîsê yekemşne!!!!ew rêziman nivîsê yekemîn e . gelek nêrînên cuda derbarî wî de derketin …hinan gu navê wî Teremokî ye…hinin dî digotin termekî.teremaxî….wiha navê gundê wî jî dihate guherîn mîna wan navan.ne wilo tenê ew guns li kû ye li Mekse yan li Wanê ye ….yan li deverin dî ye….jidayîkbûna wî jî probemek çêkiri ye.hinan ew vegerandiye hezarê koçî û hinin dî ew di hezarê zayînî de nivîsîn e.hin dibêjin ku ew helbestvanekî hêjaye…helbestên wî birêk û pêkin…hinin dî dibêjin na Elî ev helbest ne nivîsîne.û Elî bixwe tinneye…hineka ev helbest nivîsîne û li ser navê wî belav kirine.. gelo qey ew tenê rêzimanzan bû…û bi tenê wî rêzanên Erebî bi kurdî nivîsîne…..yan wî rola ziman zanîbû û di rêzimana kurde de jî xebitye . gelo çilo emê behwerkin ku piştî ew li gelek bajar . herêm û komaran geriya ye …ta nav û deng pê ketiye ..rêzimana yekemîn nivîsiye…û hin sernamên helbestan danîne lê ti helbest ne nivîsîne….yan ev helbestên wî yên Eliyê Herîrîn e…wek hin dibêjin !!!!
Di xêzên bê de emê li gor karînên xwe li dûv van pirsan herin dibe rastî ji meve belû bibe…hember pirbûna van nêrînên tevlûhev..çi şaş çi qels û lawaz.em bi hêvîne ku wê hin ronîkirin ji mijarê re çêbibe û wê gelek pirsyarên giranbuha bêne afirandin .da ew karibe hinek ji mafê Teremaxî bidyê û navê wî bi tîpên zêrîn binvîse.
Nav..
Ebidireqîb Yusiv di pirtûka xwe de dibêje..Mele Hisên tiromaxî tesrîfa kurmancî nivîsiye . ew zana û mamostayekî mezin e .ji bajarê Meksê ye . gora wî li goristana Mîr Behdîn e .hin kesên wê deverê ev ji min re gotine lê dibe danerê pirtûkê Mele Eliyê Teromaxî be ne Mele Hisên be. Wiha ew şaşiya ku di pirtûka xwe de ya bi navê Elelam min Meşahîr Kurdistan .serrast kiriye .
Teremaxî…
Weke hatiye nasîn torevanê me bi navê gundê xwe hatiye naskirin . ew gund Teremax e . ji bo wî jî E Yûsiv dibêje…Teremax gundekî biçûk e dised male. Dikeve rojavayî Meksê. Nêzî hezanê. Bin çiyayê Nan Kas .
Eladdîn Alsicadî jî dibêje..Eliyê Termokî ji kesên Hekaryaye . dibêjin di sedsaliya dihan de jiyabû .
Lê di pirtûka Xulaset Tarîx Alkurd we Kurdistan de hatiye ku ..Eliyê Termaxî ji gundê Termok e..yê dikeve navbera Mako û hekariya de .
Xwedanê pirtûka Eliyê Teremaxî dibêje…hin zanayêd herêma Hekarya dibêjin ku gundek bi navê Termok jî heye û ew ne Teremax e .
Dr. Belec Şêrgo .yekemîn kesê li ser nivîsî .sala 1930 î . dibêje ..ew Eliyê termokî ye!! em dibêjin sedemê vê şaşiyê ew e ku dema Aliksender Jaba destnivîsa Teremaxî bi Firansizî çapkir ew kire pilana şaşiyê ji herû tîpln ku ji dêla x a yê ve tên nivîsîn ew jî k û H ne.
Lê ku em vegerin jêderê sereke . jêderê hemmiyan…destnivîsa Mele Mehmûdê Bayezîdî ji destnivîsa Teremaxî re . wî nivîsiye …di dîroka hezarî de li derdora Hekarî û herêma Meksê li gundekî bi navê Teremax zilamek bi navê Elî derketiye yekî jîr têgihiştî û zana bû .
Mînorskî di .Daîret Almarif Alislamiye de dibêje ..Elî ji kesên Teremaxê ye .
Jidayîk bûna wî
Belec Şêrgo sala hezarê koçî kiriye sala hezarê zayîna wî . lê Marûf Xeznedar dibêje ku ew dîrok ya pirtûka wî Elserf Elerebî billuxe Elkurdî ye ye . piştî Belec Şêrgo bi hevt salan Kamîran A Bedirxan û Lûsî Pol Margirêt zayîna wî kirin hezarê zayînî. Lê gelek êrîş hatin wan yek ji wan Izzedîn Mistefa Resûl e. Ewjî şaş dibe û navê wî Tirmahî dinvîse û zayîna wî sedsaliya yazdehan de dinvîse . paldana wî jî li ser nameyeke ku ji Xeznedar jê re hatibû . dema wî li rûsya yê dixwend .ne wilo tenê jî ew li ser Bedirxan dibêje ..xuya ye ku Bedirxan ew kiriye hezarê zayînî de ji bo tiştekî nepenî .ji gotinên I M Resûl xuya ye ku wî tiştek li ser destnivîsa Teremaxî nizanî bû . û ev yek yekî matmayî dihêle ji ber Xeznedar dibêje ku tiştên Resûl gotine ne duristin . tevlû ku paldana wî li ser nameya Xeznedar bixwe ye . li ser Belec Şêrgo jî Xeznedar dibêje ku ew derbarî jidayîk bûna Teremaxî ew şaşe . lê piştî çar rûpelan ew gotinek vajî vê dibêje ..Teremaxî pirtûka xwe di hezarê koçî de dani ye û gelek jêderên rastgo ji vî tiştî re hene weke..Jaba..Mînorskî..b şêrgo..Elî Sîdo Goranî ..Mihemed Merdûx Kurdistanî .
Helbestên wî
Dr. Kemal Marûf Dibêje ..tevlûwê xurtbûna helbesvanê xûn germ Elî Altermekî ta van rojan lê vekolîn di mijarê de mirhov dighîne wê biryarê ku ev helbestvan bi xwe nîne . çimkî Ehmedê Xanî di dastana xweyî navdar de navê hemî helbestvanên berî xwe gotiye . lê navê wî negotiye ..
Min dê ilim û kelamê mewzûn ))
Alî bikira li banê gerdûn
Bînave riha Melê Cizîrî
Pê hey bikira Elî Herîrî
Keyfek wê bida Feqîhê Teyran
Hetta bi ebed bimaye heyran . .
Hacî Qadir Koyî jî di helbesteke xwe de ..ew jî bi navê Şehsiwarî Belaxetî Kurdan ..navê bîst û pênc helbestvanan çêl dike . lê navê Teremaxî ne nivîsiye .
Izzeddîn mistefa Resûl berî Kemal marûf ev yek gotibû ji ber marûf mendelkirina Teremaxî ji cem Resûl biribû. Lê mixabin wî navê wî di nav jêderan de ne dani ye !!!
Tunnekirina helbestvan Eliyê Teremaxî li cem Marûf xeznedardibe bûyerek teqez ji ber van egeran..
1= ne xuyakirina têkistên kurdî ji helbestên Teremaxî .
2=Navê wî si destnivîsên kevn de ne hatiye .
3=Ehmedê Xanî û Hacî Qadir Koyî ew çêlnekirine .
4= Lûsî Pol Margirêt û Kamîran Alî Bedirxan Teremaxî weke helbesvanê Firansizî Ronswar dîtine. Ango çawa van herdû daneran helbestvanek ji sedsaliya dehan weke helbestvanekî ji sedsaliya şazdehan dîtine?!!!
5 = Asta pêşveçûna aborî û konevanî di van helbestan de ne li gor pûşveçûna gelê kurd e !!! di sedsaliya dehan de .
6 = Giyanê toreyî nû ye . li gor toreya Eurupi yî kilasîk e .
Dibe herdiwan ( Lûsî û Kamîran ) bi helbestan lîstibin . yan ji helbestên Ronsiwar hin wêne biribin û bi zimanê Firansizî bi navê Teremaxî belav kiribin. Weke ku ji zimanê Kurdî ew helbest wergerandine .
Prf xeznedar wek vekolînerê zanistî di beşê Kurdî li Instutiya Lênîngiradê bû . derfet jê re hebû ku bighêje têkistên Teremaxî. Lê dibê ku ne hertiştê Bayezîdî dabên Jaba bimîne dîlê pirtûkxana Saltkofê !!weke bê çawa Jaba pirtûka Bayezîdî ( Camiê Risaleyan û Hikayetan bi zimanê Kurmancî ) bi herdû zimana Kurdî û Firansizî belav kiribû .
Jaba ji bo belavkirina helbestên Teremaxî dibe jêderê yekemîn. Çimkî Xeznadar û Resûl bi xwe dibêjin ku ( Lûsî û Bedirxan ) navê helbestan ji Jaba birine û ew helbest di sala 1937 an de belav kirine .
Vêce , ev rêveçûna vê bûyera dîrokî bi vî awayî çêbû ye :
( jêderê yekemîn ) Bayezîdî( 1857) =====gelek têkişt=====Jaba (1886)====navê helbestan , tiştin dî jî======Lûsî û Bedirxan (1937) ====helbestên Teremaxî ====Xeznedar(1961 )====dûdilî û mandela ===I M Resûl (1963)===veguhestina tîp bi tîp====K Marûf (1990) .
Ev rêveçûn çi ji me re didê xuyakirin :
1 = Kemal Marûf ti agahî ji tikesî ne birine , ji bilî I M resûl pê ve ,û ti jêderên dî çêl ne kirine .
2 = I m Resûl vajî jêderê xwe dibe ( xeznedar ) dema ku dibêje ( Rodîngo ,ji bo helbestên Teremaxî ne ani ye ) . lê Xeznedar dibêje : Rodîngo agahiyên xwe ji pirtûka
Xulaset tarîx Elkurd we Kurdistan û pirtûka Lûsî û Bedirxan biriye .
Xeznedar dibêje ku Jaba navê helbestan dane Lûsî û Bedirxan ( Mextûtat ferîde we metbûat nadire ) . û di pirtûka ( Elwaqîye fî eledeb elkurdî ) ya I M Resûl .
Prf. Qenatê Kurdo navên van helbestan di pirtûka xwe de Tarîxa edebyeta Kurdî de nivîsîns ew jî ev in :
Qewlê Yekane =kelime wahîde….Morya Yaqût =xerez elyaqût….Kurêd weten =ebn””””””””i elweten …Jiyana heqîqet xewne =elheyat elheqîqîye hulum .
Mamoste Reşîd findî piştî lêgerînek kûr bi nêrînek taybet dibêje : ev helbest dibe yên Eliyê Herîrî bin , ji ber du egeran : yek :hin vekolîner Herîrî vedgerînin (1009)zayînî .
Dido:peyva Perîzada ya di helbestên Teremaxî de,nêzî peyva Perîxane hezkera Herîrî
Û herwekî em dizanin ku helbestvanan navên hezkerên xwe diguhertin,vêce ne dûre ku bi şaşî navê herîrî û hezkera wî çûbe ji Teremaxî û hezkera wî re.
Ew jî ji ber van herdû malikan:
Perîzada tu wa hatî li ser çavên di min şala
Melew zanî tu wa hatî ji dengê tewq û xirxala .
Dr.kamil Hesen Elbesîr di pirtûka xwe de ya bi navê( Kamîran Şair Kurdistan) dibêje: wê Teremaxî bibe xwedan dibistaneke toreya netewî di nav gelê xwe de .
Hinin dî jî dibêjin ku destnivîsên Teremaxî windabûn yan di talankirina Berlînê de şewitîn , ji wan Tomas buwa di pirtûka (Merifet Elekrad )de.
Rêzimana wî :
Eger Mayrîzo Karazonî yekemîn rojhilatnas be yê di rêzimana Kurdî de xebitî be , sala 1787 an, û di pey re S””””””””îd sidqî Kaban , yê pirtûka xwe ( Muxtser elserf we elnehû elkurdî )sala 1928 an belav kiribû,Teremaxî berî wan bi gelekî rola rêzimanê zanî bû , lewma wîdema wî şagirtên xwe fêrî rêzimana Erebî dikirin ,wî fêrkirina zimanê Kurdî giringtir didît û di mijarên wê yî rêzimanî de melevanî dikir , ew dibêje :
توجد في اللغة الكردية خمس صيغ للحاضرلاغير نحو:
Diçin,diçim, diçin , diçe , diçî û rêpîvan halo ye….
اما الضمائر الستة التالية : me , em , ewan , hûn , ew , tu فإنها تستعمل مع الافعال و يوجد بحث في الحاضر المنجز بحرف الباء b الذي في أول الفعل وهو دلالة الامر و له خمس ضيغ نحو :
Bide للمفرد المخاطب للمذكر و المؤنث
Biditللمفرد الغائب
Bidinللتثنية و الجمع الغائب
Bidim للمفرد المتكلم
Bidin للجمع المتكلم
Mijarên din di pirtûka wî de ev in :
المصدر اسم الفاعل اسم المفعول النهي الغياب و ضمائره و ضمائر الحاضر و الاسم و اسماء الاشارة و النداء و الاستفهام و المضاف و المضاف إليه و النسبة .
Ev pirtûka Teremaxî Prf.Xeznedar di bin vî sernavî de çapkiriye :
الصرف العربي باللغة الكردية
Lê zanyarê hêja M Bayezîdî yê ku bi nivîsoka xweyî zêrîn ew nivîsî bû ev herdû hevok yan sername jê re danî bûn :
هذه عبارة علي الترماخي ……..هذا كتاب صرف اللسان الكردي
Jaba jî li ser qapa wê ya wî ew bi firansizî çapkiribû ev nivîsiye :
Grammaire Kurde par Ali Termakhi
Bi nêrîna me gereke xeznedar êrîşî ti kesî ne kiriba . ji ber ev karê Teremaxî destpêk bû ,û eger ew ne tekûz be , lê wî gava yekemîn avêtibû , û ji ber vê yekê jî em dibînin ku Bayezîdî rast nivîsi ye li ser destnivîsê .
Wiha em gihane dawiya mijarê ,lê ka em vê pêşgotina Teremaxî ya ji pirtûka xwe re nivîsiye bixwînin , da em zanibin bê çiqas ew xwedîhestekî dilsoze bo şagirt û milletê xwe .
( Ilem tu bizan , ey mufredê muzkerê ,muxatib, ku ji bo yî taîfeyê Ekradan re jî lazime ku bi zimanê kurmancî ew jî ilmê serfê bi zanin….ev ilmê serfê di hemû kafeyêd lîsanan de heye û îcra di be, emma ê ku niha ji boyî me lazime , zimanê Kurmanci ye )
Bayezîdî …1797 =1859 z
Teremaxî….1591 =1656 z
Xwedê wan bi dilovaniya xwe şa bike , û wan bixe buhişta rengîn de .
