Pêşveçûna Mafên Mirovan û Demokrasî-5

Selman Xelîl
Wergêr: Besam Mistefa

Pêşkeftina mafên mirovan

Yan jî pêşkeftina nêvdewletî ya mafên mirovan û yan jî çespandina wan mafan di makezagonên welatî de. Mirovahiyê gellek gav avêtin di warê geşkirin û çespandina mafên mirovan de:
I-Belgenameya Peymana here mezin (Magna Karta)
Dema ku di sedsala 13-an de qiral John li ser textê Brîtanyayê rûnişt, gellek bac ji dewlemendan (Baronan) sitend û dest danî ser hin mal û mulkên ewan, û gellek nemabû ku sîstema çînan ya Îngilterayê bête herifandin. Lê belê, Baronan şoreş li dijî qiral John-î dadan û gelekan ji çînên gel yên din piştgiriya wan kirin, û zora qiral birin û ew mecbûr kirin ku belgenameyekê îmze bike di sala 1215-an de bi navê Peymana herî mezin an jî Magna Karta. Vê belgeyê desthelatên qiralî di dariştina bacan de sînordar kir û bû bingeha maf û azadiyên ku heta roja me ya îro gelê Îngilîz xwe dispêre wan, yek ji bendên wê (39) dibêje: (Nabe çi mêrê azad (ne kole) bête girtin yan zîndankirin yan surgûnkirin yan dest li ser mal û mulkên wî bête danîn ku ne di rêya biriyareke dadwerî de be, û li gorî yasayên welêt be). Ev cara yekem bû di dîroka Îngîlîstanê de fermanek weha derçû ku nabêt takekes werine girtin û zindankirin li derveyî qanunê, ev belge bû pêngava sereke û pêşîn.

II-Daxuyaniya Serxwebûna Amerîkayê
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê di bin destê Brîtaniyayê de bû, ji 13 wîlayetan pêk dihat, lê belê wê xwest vê bindestiyê bi dawî bîne û van wîlayetan bi hevre şer li dijî desthelata Brîtanî sala 1775-an destpêkir, û daxwaza serxwebûna xwe kirin. Armanca wan pêkhat û Daxuyaniya Serxwebûna Amerîkayê derket. Gifferson-î ev daxuyanî darişt û ruhê gel têde rohnkir û di destpêka daxuyaniyê de hatiye ku “Hemû mirov bi yeksanî hatine afirandin û afirênerê wan hin mafên ku nabe ji wan werin sitendin dane wan wek mafê jiyanê, û azadî û şadbûnê. Hikûmet ava dibin ji bo misogerkirina van mafan, û rewatiya xwe ji razîbûna gel û parastina mafên wî distînin, eger hikûmet mafekî ji yên li jor gotî binpê bike mafê gel heye ku wê biguhere û rake û hikûmeteke din di şûna wê de ava bike ku bingeha xwe li ser wan mafan damezirîne û mafên gel di tenahî û xweşhaliyê de misoger bike)*10
Piştî vê daxuyaniyê her wîlayeteke Amerîkayê bû xwedî destûreke taybet ku di serî de mafên mirov yên parastî ne. Dema ku ev wîlayet bûne yek destûrekî nû ava kirin û lîsteyeke mafan lê zêde kirin ku bi navê (yasaya mafan ya Amerîkî) hatine naskirin.
III-Belgeya Daxuyaniya mafê mirov û welatiyan ya şoreşa firensiz (1789):
Gelê firensayê şoreşek li dijî qiral ê ku her sê desthelatiyên cîbicîkirin û yasadanan û dadweriyê bi temamî xistibûne destê xwe de, kir û karibûn zora qirêl bibin, serkeftina wan di heman demê de serkeftina demokrasî û mafên mirovan bû. Şoreşê ramanên Lock î di guhêrandina walî de dema ku razîbûma gel ji dest dide, pêkanîn; her weha hêviya Rosou-yî pêkanîn di warê serweriya gel de, û sûd ji bîrdoziya Muntêsko-yî girtin di biyavê dabeşkirina desthelatan de.
Daxuyaniya mafên mirov û welatiyan du corên yasayan çespandin:
– Mafên sereke yên mirovan wek wekhevî, azadiya hebûnê û tenahî û rawestandina sitemkariyê.
– Di warê bikaranîna desthelatiyê de û prensîbên ku serweriya netewê li ser têne avakirin û cudakirina desthelatiyên giştî.
IV-Belgenameyên Nêvdewletî:
Belgenameya here mezin Magna Karta li Brîtanyayê û belgenameya Daxuyaniya Serxwebûna Amerîkayê û Belgenameya Daxuyaniya mafê mirov û welatiyan ya şoreşa firensiz biserketin ku pirsgirêka mafên mirovan û prensîbên demokrasiyê tevlî yasa û destûrên van dewletan bikin, ev maf û prensîbên ku bûne sedemê cudakirina desthelatiyan û destnîşankirina erkên her desthelatiyekê, lê belê diviyabû pirsgirêkên girêdayî mafên mirovan di belgenameyên nêvdewletî de werine çespandin û parastin û rêzgirtinê:
Belgenameya Neteweyên Yekbûyî (NY)
Piştî cenga cîhanê ya duyemîn ev belgename hatibû îmzekirin û têde civaka nêvdewletî hin xalên girêdayî parastina mafên takekes û grûpan çespandibû. Di pêşgotina wê de hatibû ku (Em endamên NY erka xwe dibînin ku nifşên nûhatî ji malwêraniyên şer û cengên ku di dema nifşekî tenê de du caran êş û xemgîniyên ku nayên gotin anîn bi ser mirovayetiyê de, biparêzin. Em baweriya xwe bi mafên sereke yên mirovan û bi rûmetiya takekesan û hurmeta wan nû dikin, bê cidahî di navbera mêr û jinan û neteweyan de çi biçûk û çi jî mezin dibin).

Xala sêyemîn ji benda yekem ya vê belgenameyê pêwîstiya bihêzkirina rêzgirtina mafên mirovan û azadiyên giştî ji bo hemî mirovan tekez dike, bê cidahiyên regezî (di navbera mêr û jinan de), zimanî, û olî.

شارك المقال :

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

اقرأ أيضاً ...

Ehmed Tahir

Yarê ne xuya ye lo

Dilê min dêşê

Cih û war ziwa ye lo

Serê min dêşê

Milet jar û geda ye lo

Di zor û kêşê

Her yek ji hev cuda ye lo

Bê qad û bêşê

Rêber ne…

Dildar Sheko

Berî bi çend salan li Zanîngeha Rojava (di bîhnvedana havînê de) min dersa -Romana Cîhanî- dida. Bi gelemperî li ser zagon, pêdivî û şêweyê darijtin û amadekirina Romanê em radiwestiyan.

Nimûne:

1- Zagon; di darijtina Romanê de divêt yê nivîskar bê layen be da bikare rastiya serdema Rûdanê ji hemî aliyan ve…

EBDILBAQȊ ELȊ

Gelo çima desthilata dogmatîk gendel dibe?.

Çima kargêriya polîtîkî û aborî ya her desthilata ku rêbazeke bîrdozî digire têk diçe?.

bê gûman ev ne pirsin raporte ne,lêbelê ew pirsên bingehîn in ku me dixin pêşiya rastiya nexşeya siyasî û rastiya siyasî ya gel,û neteweyên ku bi kiryarên bîrdozî…

Adil Xelîl

Ji dûr hatin.

Bajarekî nenas, koçberin, dîsa xerîbin.

Her tişt wan diqewitîne,

Careke din wan bi dûr dixîne.

Mijek sitûr li wan rasthat

Ta bi qotê serê xwe

Di navde çûn

Mijek sitûr ew dorpêç kirin.

Çi mêrin, lehengin!

Bi hêvîyan…