Selman XelîlWergêr: Besam Mistefa
Şaristaniya Romayê hem leşkerî bû û hem sivîl û yasayî bû, leşkerî bû ji ber ku bi darê zorê sînorên xwe berfireh dikir, û gellek zevî û gelên cuda dixist bin destê xwe de, û yeka yasayî bû ji ber pirbûna jêderên biriyarê û desthelatan. Yasa ji aliyê qiral û Konsul yan Sênator (Konseya Pîran) ya ku nûnera desthelatiya yasadananê bû ve derdiketin.
Di warê hizrî de, hizrvanê Romayî Markos Tolyos Şîşron (106 b.z) yekem kes bû ku banga nehîştina cudahiyên girêdayî ziman û bawerî û nijadê kir, rast e ew li dijî destdanîna li ser zeviyên dewlemendan bû, lê ew bi têgeha dadmendiyê bawer bû û bi pêwîstî didît siyaseta balansê di navbera hejar û dewlemendan de were meşandin, her baweriya wî bi destûra têkel hebû wek derbirînek ji têkeliya helwestên siyasî û civakî re. Di destûrê de, desthelata walî û arîstokratan tête destnîşankirin, û siza ji kesên der-yasayê re tête danîn. Desthelateke bêhempa ji Konseya Pîran re hatibû veqetandin, di destûrê de prensîbên qiraletiyê yên demokratîk û arîstokratîk têkel bûn.
Şîşronî dixwest bi van ramanên xwe sîstema komarî ya Romayê li ser ligan bihêle, lê komar li ser destê Yolyus Keyser hate rûxandin. Di destpêka çerxê 4-çarê z de, împeratorê Romayê Qestentîn bawerî bi ola Filletiyê anî, û posta Filleyan bû wek ya gawirên Romayê. Tyodor ê împerator Mesîhiyet kire ola fermî ya dewletê, ev yeka bû veguherînek kûr di hemî aliyên jiyana siyasî û civakî de.
Wisa ol û dewlet têkilhev bûn û desthelata Keyserî zêdetir bû (papayîbûna Keyserî). Dêrê qîma xwe bi lîderiya ruhanî-giyanî-ya civakê tenê ne anî lê lîderiya siyasî jî girte stuyê xwe. Dêr bû dewletek di nava dewletê de. Dêr bû xwedî dadgeh û destkeft û encûmenan, wê-dêrê- sînorên xwe derbas kirin û li pişta olê siwar hat û xwe wek pasevanê tik û tenha yê armancên Xwedayî di sedsalên navîn de li qelem da.
Di sedsala 17 û 18 an de, dêrê hemû behaneyên desttêwerdana xwe di karûbarên siyasetê de ji dest da, di civakên Ewropayê de, evên ku di warê aborî de bi pêşketin û bazirganiya wan geş bû û derbasî nav qonaxa berhemanîna pîşesaziya mezin, bûn. Her di vê pêvajoyê de, netewe-dewlet hatin damezirandinê û êdî diviyabû serdestiya dêrê bi yek carê û ji kokê ve were rakirinê, û hemû bingehên civakî yên derebeg-feodal- û sermayedariya bazirganî yên girêdayî wê ji holê werin rakirinê. Hingî, rê vebû li pêşiya derketina bîrdoziyên şoreşgêrane li dijî kirîzên-qeyranên- aborî, civakî û siyasî yên heyî û pir. Çare nîn bû. Ramanên nû derketin û bûn êzinga şoreş û tevgerên civakî, yên ku nasnameyeke taybet û pêşkeftî dane civakên Ewropayê.
Cîhanek nû ava dibe…
Di serdema ronakbîriyê de, gellek ramanvan li Ewropayê derketin; karîbûn bandora xwe li ser civakên xwe bihêlin û rûyê dîrokê biguherin, bizav û şoreşên ku pêkhatin ji encama raman û bîrdoziyên van ramanvanan bi xwe bûn. Yek ji wan Can Cack Rosou xudanê bîrdoziya Peymana Civakî.
