Dr.Pihl.Ebdilmecît Şêxo
Dayê Tewrîz Hawramî
Helbestvan Dayê Tewrîz Hewramî di dîroka wêjeya klasîk de nimûneyek geş e,ewa di sedsala deh û yanzdan de jiyaye,ewa yekem jin e ku navê wê di pirtûka (Serencam) de mîna helbestvaneke Kurd cihê xwe girtiye.
Ewa jî di wê serdemê de mîna pir hevalên xwe helbestên xwe diterxîne Xwedênasiyê.Divê em li vir jî bi bîrhûnin ku di wê serdemê de(Ehlî Heq)
Cem pey rasan en,cem pey rasan en
Yaran,yaran cem pey rasan en
Her kes nêwekî kero asan en
Cem Pey roşnî zêl xasn en.
Ewa bi gîştî li jor weha dibêje:Ey Yaran!Kombûn di civatxaneyan ji bo başiyê û rastbûna mirovan e,ew kombûn ji bo paqijbûna kesên bawermend û Xwedênasan e.
Xatun Mey Zerd
Xatun Mey Zerd jî ji Loristanê ye,older e û yekek ji rêbaza (Yarî) e,ewa jî di sedsala yanzdan de jiyaye,ewê helbest li ser Pîrê xwe vehûnane û di wir de pesnê dide wî û hin helbestên wê jî li ser rêbaza (Yarî) ne û helbestên wê jî, ji peyrewîkirina rêbaza (Yarî) re bûne yasa û rêçik.
Hin malik ji helbestên wê:
Xweşîn Cebar,xweşîn Cebar
-2-
Hezar sîwar ama yo şahîn Cebar
Cebar xweşîna êmaşan şikar
We rehmetewe bijendî diyar.
Yanê;ewa dibêje:Ey Xweşîn!Ey Xwedênasê hêzdar!Bi hezaran Şahcîwarên Xwedênasiyê hatine vê cîhanê,lê belê yek tenê ji hemûyan bi hêztir e,ew jî tu yî,ey Şa Xweşîn !Te bi hêza xwe em jî kirine peyrewê xwe .
Eger em hîn zelaltir mebesta helbestvan bidin diyarkirin;ewa di vir de li gorî pirtûka (Serencamê)balê dikşîne ser serdema zaroketiya Şa Xweşînê. Gava ku Şa Xweşîn hîn zarok bû,Romiyan êriş birin ser axa Loristanê,piraniya gelê herêmê reviyan,Celala Xanim dayika Şa Xweşînê bi bapîrê wî Mîrza Amana re bar kiriye, ji nûşkava Romî li pêş wan peyda dibin û êrişê dibin ser wan,lê ciwanek hêzdar derdikeve hole, ew bi tenê li hember Romiyan şer dike,wan tarûmar dike û navê wî ciwanî Şa Xweşîn e .
Herweha jî di serdema jiyana Xatûn Mey Zade de çend rêvebirên (Yarî) li Kurdistanê û nemaze li Loristanê wek Pîr Şalriyarê,Baba Feqî,Babe Hesen,BabaTahir dijiyan, Xatûn Mey Zade li ser Pîr Şalyar weha nivisiye:
Şehriyar mest;Şehriyar mest
Wê rehmetewe biwêmî sermest
Diyar bijendî we,heydest,heydest
Xiwacan ney hejmet wene neyo kest.
Helbestvana me di vir de dibêje:Ey Pîrê Şalyarê sermest!Bêhile ku em hemû li vê herêmê ji ber bereketa Xwedênasiyê serxweş bibin û em rêkê bidin biyaniyan ku ew werin herêma me û divê em deriyê li ser biyaniyan ne girin û bi hatina biyaniyan,wê kêfxweşî û demxweşiya Xwedênasiyê têk neçe.
-3-
Fatime Lorya Goranî
Ev xanima jî older û meynoşa piyala Yazdan bû,ewa dildara helbestvan Baba Tahir Hemedeanî bû,awazên helbestên wê li ser lûtke û çiyayên Kurdistanê ji dil derketine.F.L.Goranî jî di sedsala yanzde û diwanzda de li Hemedanê jiyaye û gorna wê li rex dîlberê xwe Baba Tahir Hemedanî ye.
Fatime bi Baba Tahir Hemedanî re li Hemedanê dev ji cîhanê berdide û dest bi peresta Xwedê dike,Baba Tahir ji Şa Xweşîn lava dike ku ew mora (Nikeha )wan bike,lê Şa Xweşîn mizgîniyê dide Baba Tahir û dibêje:Têkelî û pêwendiyên jin û mêran di roja dawîn û roja axretê de wek pêwendiya Leyla û Mecnûnê dimîne,piştî van gotinên Şa Xweşînê,Fatime spasiya Şa Xweşînê kir û li dawiyê evîndariyên herduyan li badilhewa naçin.
Fatime yek ji alîgir û dostên Şa Xweşîn bû û ewa ji aliyê Pîr Daniyal,helbestvanê serdema sedsalên (14-15) an mîna firîşteyekê hatibû binavkirin,ewa jî razdara rêbaza (Yarî) bû.
Gava Baba Tahir ji Şa Xweşinê Fatimê dixwaze,di wê demê de Şa Xweşîn,Babe Tahir dişîne cem Fatimê û ewê bersiva xwe di van malikên jêrîn de daye Şa Xweşînê.
Giyan perê şêr en,giyan perê şêr şen
Her kes tu dara giyan perê şêr şen
We namit sewgend derûnim bêş en
Bê to giyan û zêl hemîşe rêş en.
Yanê;Fatime dibêje:Ey Şa Xweşîn!Her kesê ku ji te hez bike û bibe alîgirê te,giyan ji wî yan ji wê re pêwîst nake,ez bi navê te sond dixûm,hundirê min dêşe û bê te dil û giyanê min zamdar e,ezê çawa kanibim vê te bijîm? .
Fatime di helbesteke din de weha dinivîse:
Yarîm mahaman,yarîm mahaman e
-4-
Ane dû roç en yarîm mahman e
Mahman e paşay her du gîhan e
Sînem textgay şah zeman e .
Fatime Loreya Goranî li jor dibêje:Va ye du roj in yarê min bûye mêvanê min,ew mêvanê zarok û Paşayê herdu cîhanan e û sîngê min textgeha Şahê demê ye ango;Fatime dixwaze bêje:Yarê min Şah Xweşîn e, ev du roj in ku ew li Xanqînê bûye mêvanê min,ew awên e,ew paşayê herdu cîhanan e û sîngê min di roja axretê de,dê bibe textgeh û nivîna wî.
Lîza Xanim Caf
Lîza Xanim Caf ji bajarê Şehrezorê ye,ewa di sedsalên (11-12) an de (zayînê) jiyaye,lê belê wê jiyaneke dirêj li Loristanê derbaz kiriye,ewa jî mîna hevalên serdema xwe alîgirê Şa Xweşîn bû.Lîze Xanim di lêdana tembûrê de şehreza bûye,ewê helbestên xwe dikirin stran û di ber lêdana tembûrê re jî distira,ewa dinivîse:
Heyder seraf,Heyder seraf
Çendî ne Eyne bîm ne gêc taf
Îsa mewcan penem kiçe caf
Qebale marî ne taş masaf.
Yanê ewa dibêje:Ey Heyderê cewhernas,maweyeke ez di gundê Eneyê de bûm û ez di nav gêjitiya wê avahiyê de dijiyam,niha ji min re dibêjin:Ey keça Caf! Divê tu sir û raza (Yarî) di nav çiyayê Mesafê de pêkbînî ta ku tu bibî razdara rêbaza (Yarî).
Lîze Xanim dîsan dinivîse:
Heyder nazkêş,Heyder nazkêş
Ne hizûr Şapameniyor we pêş
-5-
Qebaly siren bikere endêş
Ba neza no pêşb êgane û xwêş.
Helbestvan di van malikên jorîn de dibestîne:Ey Heyderê nazkêş ,gavên xwe li hember Şa mavêje û pêş de neçe,divê tu bi fermana Şa raza (Yarî) bi pêk hûnî û divê tu hinekî li ser(Yarî)kûr biramî û bila kes bi vê razê nizanibe,ango;Lîze Xanim bang li Heyder dike û dibêje:Ey Heyder tu bi fermana Şa bûyî nazkêş û razdarê(Yariyan)û eger Şa çi kar spartiye te,divê tu wê zor baş pêk bînî ,ta ku gel jî baweriya xwe baş bi te bike .
Lîze Xanim li ser surûştê jî weha nivisiye:
Wefiran bi we aw,wefiran bi we aw
Wehar çonama wefiran bi we aw
Gul û wenew şehorê zance kaw.
Helbestvan dixwaze di malikên jorîn de bêje:Vaye Buhar hat,berf li ser çiyan namîne,gul û binefş ji xew radibin,deşt û çiya hêdî,hêdî li her der sersewiz û kesk dibin,bêhna xweş belav dibe û cîhan jî dibe buhuşt.
Em di vê baweriyê de ne ku helbestvanên jin ji yên me li jor bi navkirine hîn pirtir in,lê me dixwast li vir tenê çendekan bi wêjehezan bidin naskirin,lê herweha jî pir pêwîst e,em bi we bidin zanîn jî ku me di vê gotarê de gelek sûd ji wêjevan Feqîh Husên Socnuq dîtine û me li gor şirovekirinên Feqîh Husên Soqinc helbestên helbestvanan pêşkêşî xwendevanan kirine.
Lê li gor baweriya me;lêkolîner Feqîh Husên Soqinc helbestên helbestvanên jin ne bi zaravê Lorî –Goranî xwerû nivisîne,ewî hin caran bi peyvên kurmancî aşle kirine,lê ewî pir bi zelalî û pisporî şirovekirnên van helbestên jorîn pêşkêşî xwendevanên xwe dike û em di nivisîna vê gotarê de pir dêndarê wî ne.
